Zabytki i historia Pomorza

Kościół Świętego Michała Archanioła w Starzynie obecnie murowany pierwotnie był drewniany i poświęcony św. Janowi Chrzcicielowi. Prawdopodobnie powstał po erygowaniu parafii w Starzynie tuż po roku 1220. Parafia obejmowała mieszkańców Starzyna i okolicznych wsi: Domatowa, Kłanina, Werblini i Mechowa[1]. Starzyno z poddanymi cystersi otrzymali w 1215 roku od księcia pomorskiego Sobiesława II w zamian za oddanie Pucka, który był w ich posiadaniu od 1188 roku[2]. Terenami tymi władali cystersi oliwscy do 1772 roku, kiedy to państwo pruskie zasekwestrowało dobra klasztorne. W XVIII i XIX wieku kościół w Starzynie był filią parafii w Mechowie. W 1888 r. przywrócono samodzielną jednostkę administracji kościelnej w Starzynie. Odrębną strukturę stanowiła cysterska grangia (folwark z dworem) w Starzyńskim Dworze określanym Małym Starzynem[3]. Starzyno było więc nie tylko centrum duchowym i administracyjnym ale także liczącym się ośrodkiem gospodarczym cystersów oliwskich.

Obecny kościół ufundował w 1648 roku opat oliwski Aleksander Kęsowski, którego herb Poraj widnieje na ołtarzu głównym i bocznych. Zbudowany jest z cegły, orientowany, posadowiony na niewielkim wzniesieniu, które chroni mur oporowy z ciosanych kamieni. Zachowały się ceglane bramy prowadzące na teren przykościelny, na którym do końca XX wieku znajdował się zadrzewiony cmentarz. Kościół pobudowany jest na kamiennym fundamencie. Prostokątna nawa zakończona jest trójbocznym prezbiterium. Po bokach prezbiterium są zakrystia i pomieszczenie pomocnicze. Do ściany południowej nawy głównej dobudowana jest kruchta. Kruchta, nawa główna i prezbiterium przykryte są dwuspadowym dachem z czerwonych dachówek. Nad wejściem głównym wznosi się wieża zakończona hełmem ostrosłupowym z miedzianej blachy. Zwieńczona jest ona chorągiewką z rokiem 1817. Skromne cechy stylistyczne budowli nawiązują do stylów renesansowego i gotyckiego.

Oświetlenie wnętrza zapewnia osiem półkoliście zamkniętych okien. W oknach prezbiterium znajdują się dwa witraże wykonane we Wrocławiu w 1898 roku. Przedstawiają one po stronie prawej Najświętsze Serce Jezusa, po lewej natomiast Niepokalane Serce Maryi.

Nad głównym wejściem do kościoła znajduje się chór muzyczny z organami  mającymi dziesięć rejestrów i 594 piszczałki. Drewniany prospekt ma prostą dekorację. Instrument został wykonany na początku XX wieku w elbląskiej firmie Ed Wittek.

Wewnątrz świątyni na ścianie tęczowej oddzielającej nawę od prezbiterium oglądamy polichromię Sądu Ostatecznego. Przestrzeń dzieła podzielona jest na dwie strefy – sacrum i profanum. W sacrum, w centrum widnieje Chrystus, z jego prawej strony klęczy Maria Matka Boża. Spośród innych postaci wyróżnić można Mojżesza z kamiennymi tablicami i św. Jana Chrzciciela. W profanum na szerokich błoniach dokonuje się podział ludzi na grzesznych i bezgrzesznych, potępionych i zbawionych. Wśród nich jest dwóch archaniołów – Gabriel zwiastujący nadejście Pana i Michał karzący zło ognistym mieczem.

Wczesnobarokowy ołtarz główny pochodzi z czasów fundacji. Wykonany jest z kamienia, pokryty polichromią i pozłacany. Składa się z dwóch kondygnacji. Dolna ujęta jest kolumnami jońskimi a górna pilastrami korynckimi. Po bokach umieszczono ucha z ornamentem małżowinowym. Na niższym poziomie są rzeźby św. Bernarda i św. Benedykta, powyżej zaś św. Jana Chrzciciela i papieża św. Aleksandra z infułą u stóp. Obraz w polu głównym przedstawia koronację Najświętszej Marii Panny, powyżej zaś św. Wawrzyńca. Całość zwieńcza rzeźba patrona kościoła św. Michała Archanioła. Drewniane tabernakulum na ołtarzu jest klasycystyczne i pochodzi z końca XVIII wieku, natomiast świeczniki odlane z mosiądzu są neoklasycystyczne i datowane na rok 1843.

Ołtarze boczne podobnie jak ołtarz główny są wczesnobarokowe, wyrzeźbione w drewnie, polichromowane i pozłacane. Wykonano je w warsztacie cysterskim w Oliwie. W ołtarzu Najświętszej Maryi Panny obrazy związane są z cyklem bożonarodzeniowym - w predelli Zwiastowanie Najświętszej Maryi Pannie, w polu środkowym Adoracja Dzieciątka, w zwieńczeniu natomiast Ucieczka do Egiptu. Całość wieńczy pełnoplastyczna rzeźba św. Jana Chrzciciela. Po lewej stronie ustawiony został bliźniaczy do poprzedniego ołtarz św. Józefa. W predelli obraz przedstawia Ostatnią Wieczerzę, w polu głównym św. Józefa, powyżej Jezusa w drodze do Emaus. Postać na szczycie ołtarza to św. Aleksander, imiennik fundatora kościoła.

Po lewej stronie nawy w pobliżu prezbiterium znajduje się barokowa ambona. Sześciokątny korpus ambony osadzony jest na kolumnie i ozdobiony czterema obrazami przedstawiającymi ewangelistów Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Malowidła rozdzielają doryckie kolumienki. Wolne pola na ambonie ozdabiają putta. Nad korpusem ambony podwieszony jest sześcioboczny baldachim.

Po przeciwnej stronie stoi osiemnastowieczna barokowa chrzcielnica. Wykonana jest z drewna lipowego i dębowego. Ośmioboczną czarę z pokrywą osadzono na podstawie, którą tworzą cztery woluta. Pokrywę wieńczy pełnoplastyczna postać św. Jana Chrzciciela, u którego stóp leży baranek. Baranek oznacza Chrystusa, który jest Barankiem Bożym. Całość zdobią posrebrzane i pozłacane ornamenty.

Równie ozdobne są dwa feretrony z XVIII wieku wykonane w miejscowych warsztatach. Pozłacane i posrebrzane rokokowe wzory są umieszczone na kolorowej polichromii. Pierwszy w awersie przedstawia Matkę Bożą, w rewersie natomiast św. Józefa. Po prawej stronie ołtarza znajduje się drugi feretron przedstawiający Matkę Bożą Bolesną a na odwrocie św. Rocha. Feretrony wpisują się w tradycję kaszubską. Noszono je na procesjach i na pielgrzymkach. Wykonywano nimi pokłony nazywane tańcem feretronów.

W kościele znajdują się także rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem z XVII wieku, w kruchcie kamienna kropielnica z XV wieku, krucyfiksy z XVII wieku, siedemnastowieczna mosiężna wieczna lampka. Zachowały się także zabytkowe dzwony - spiżowy, gotycki dzwon z XV wieku i drugi z 1584 roku. Parafia posiada piękne przedmioty sztuki złotniczej pochodzące z okresu budowy obecnego kościoła – kielichy, monstrancję oraz krzyż relikwiarzowy. Kościół zyskałby na atrakcyjności, gdyby wyeksponowano w nim historyczne paramenty liturgiczne.