Zabytki i historia Pomorza

Strona Zdzisława Skrago

W archikatedrze oliwskiej w transepcie północnym przy ścianie wschodniej znajduje się dawny ołtarz główny. Powstawał on stopniowo od 1588 roku. Nastawa ołtarza zbudowana została w 1605, a rok później Wolfgang Sporer pomalował go i pozłocił. Twórcami reliefowej ornamentyki byli prawdopodobnie bracia konwersi. Przeniesiony został do transeptu w 1688 roku po wybudowaniu nowego ołtarza głównego.

W swoim wyglądzie oddaje charakterystyczny dla Gdańska styl renesansu niderlandzkiego, manieryzmu, którego wyróżnikiem jest „horror vacui” (strach przed pustką). Renesansowa symetria, podziały oparte na prostych figurach geometrycznych dzielą przestrzeń w pełni wypełnioną dekoracją. Charakterystyczne dla tego stylu są także kolumny korynckie, których trzony do 1/3 wysokości owinięte są opaską, a w wyższej partii oplatają je liście winorośli.

Ołtarz powstał niedługo po soborze trydenckim (1545-1563) i oddaje program Kościoła katolickiego tego okresu. Kurializm i kult świętych charakterystyczny dla Kościoła potrydenckiego odzwierciedlony jest w wystroju ikonograficznym. W predelli umieszczono obraz przedstawiający Izraelitów niosących Arkę Przymierza. Wyżej natomiast znajduje się nastawa podzielona na trzy pola. W środkowej wnęce widnieje Trójca Święta. Bóg Ojciec i Syn Boży siedzą na obłokach podtrzymywanych przez anioły, nad nimi wznosi się Duch Święty w postaci gołębicy (do soboru trydenckiego Duch Święty przedstawiany był w postaci ludzkiej). Znaczenie hierarchii kościelnej zaznaczone jest w wyposażeniu Boga Ojca w atrybuty władzy papieskiej -  tiarę i krzyż papieski, Chrystus natomiast trzyma w ręce krzyż arcybiskupi. Na zewnętrznych konsolach stoją figury apostołów św. Piotra i św. Pawła. W bocznych wnękach między kolumnami są ruchome skrzydła, na których od zewnątrz widnieją sceny z narodzeniem Chrystusa, zmartwychwstania, wniebowstąpienia i zesłania Ducha Świętego. Na wewnętrznych stronach skrzydeł wyobrażeni są święci ewangeliści Mateusz, Łukasz, Marek i Jan. Charakterystyczne zastosowanie skrzydeł ołtarza to efekt zaleceń soboru trydenckiego dzielenia ołtarza na lewą „stronę Ewangelii” i prawą „stronę Lekcji”. Napis we wnęce „Non bababit Deum Patre, qui Ecclesiam noluerit habere Matre” (Kto nie chce uznać Kościoła za matkę, ten nie może zwać Boga Ojcem - Cyprian) odzwierciedla postawę Kościoła potrydenckiego dystansującego się od wyznań protestanckich. Powyżej przedstawieni są patroni klasztoru cysterskiego Matka Boża z Dzieciątkiem a nad nią św. Bernard z Clairvaux. Na konsolach po bokach umieszczone są figury Mojżesza i Jana Chrzciciela. Ołtarz zwieńcza krucyfiks, u stóp którego stoją Maria i Jan Ewangelista.

W scenie Ukrzyżowania widnieją czterej aniołowie, którzy do kielichów zbierają krew z ran Chrystusa. Tego typu przedstawienie ikonograficzne zostało zakazane przez sobór trydencki. W byłym klasztorze w krużgankach wirydarza jest drugie podobne ujęcie w obrazie z 1593 roku Wolfganga Sporera (notabene tego, który malował i pozłacał ołtarz). Ten błąd dogmatyczny mógł być jednym z powodów ufundowania przez opata Michała Antoniego Hackiego nowego ołtarza głównego.