Zabytki i historia Pomorza

Strona Zdzisława Skrago

Na wprost wejścia archikatedry oliwskiej, na przedłużeniu długiej nawy znajduje się monumentalny ołtarz główny wypełniający całą ścianę przednią prezbiterium. Ołtarz wykonano w latach 1688-1693 na zlecenie ówczesnego opata oliwskiego Michała Antoniego Hackiego (1683-1703). Twórcami tego dzieła są Andreas Schlüter i prawdopodobnie współpracujący z nim Tylman van Gameren oraz gdański budowniczy Bartel Ranisch[1]Poprzedni ołtarz główny został przeniesiony do północnego skrzydła transeptu kościoła.

Na Pomorzu Gdańskim jest to najpiękniejsza kompozycja barokowa o bogatym programie ideowym. Poprzez kontrast czerni z bielą twórcy podzielili go na ciemniejszą, dolną część ziemską i rozświetloną, górną niebiańską. W części dolnej jest wolno stojąca podstawa z mensą, na której umieszczono współczesny relikwiarz św. Wojciecha, patrona archidiecezji gdańskiej. Mensa otoczona jest czternastoma kolumnami korynckimi z piaskowca o czarnych trzonach i złotych głowicach, mających cztery metry wysokości. Nad nimi spoczywa belkowanie przechodzące pośrodku w segmentowy szczyt, na którym umieszczono herb fundatora. Kolumny obejmują prawie pięciometrowej wysokości (4,89 m - 1,60 m) obraz autorstwa Andrzeja Stecha. Namalowany był w 1683 roku i jest wcześniejszy od ołtarza. W dolnej części malowidła przedstawieni są modlący się cystersi. Czterech z nich trzyma liście palmowe będące znakami męczeństwa ich współbraci zamordowanych w XIII wieku przez Prusów. Wyróżnia się wśród nich opat Michał Antoni Hacki przedstawiony w czerwonych szatach pontyfikalnych z mitrą i pastorałem u stóp. W głębi widać zarys klasztoru i kościoła cysterskiego w Oliwie, kościoła parafialnego św. Jakuba a w oddali wieże kościelne i ratusza w Gdańsku. Powyżej przedstawieni są patroni klasztoru Maryja i św. Bernard z Clairvaux w otoczeniu aniołów. Wzrok mają skierowany ku Bogu wskazując rękoma modlących się mnichów. Z góry bije światło z otwierającego się nieba.

Treść obrazu nawiązuje do górnej, boskiej części ołtarza. Nad belkowaniem wznosi się gloria przedstawiająca Trójcę Świętą w otoczeniu postaci Starego i Nowego Przymierza. Po lewej stronie widać Jezusa w towarzystwie Jana Chrzciciela, Jana Ewangelisty oraz apostołów Piotra i Pawła. Prawą stronę wypełniają Duch Święty i postacie ze Starego Testamentu; Mojżesz, Dawid, prorocy Henoch i Eliasz. Po brzegach glorii umieszczono siedmiu archaniołów (Barachiel, Gabriel, Jehudiel, Michał, Rafał, Sealtiel i Uriel), z chmur wyzierają 150 główki anielskie z alabastru. Na szczycie, ponad glorią unosi się archanioł Michał z wagą i sznurem (waży dusze i związuje je). Tego archanioła wybrał sobie na patrona opat Antoni Hacki składając profesję w 1646 roku i przyjmując imię zakonne Michał. Te iście barokowe misterium niebiańskie ujawnione jest rozsunięciem przez aniołów zielonej, ozdobnej kurtyny. Całe przedstawienie ma charakter dynamiczny. Wszystkie postacie są wyobrażone w ruchu w otoczeniu skłębionych, wirujących chmur.

W czasach cysterskich kościoła w miejscu dzisiejszego witraża w ołtarzu przedstawiającego Trójcę Świętą znajdował się witraż z Okiem Opatrzności. Pierwotnie bowiem gloria związana była z trzema osobami boskimi, w tym Boga Ojca przedstawiano jako Oko Opatrzności, Syna Bożego jako człowieka i Ducha Świętego, zgodnie z zaleceniami soboru trydenckiego, jako gołębicy. Obecny witraż z Trójcą Świętą zbytecznie powiela już istniejące w glorii dwie postacie boskie - Syna i Ducha Świętego.

Ołtarz główny wyróżnia się spośród innych europejskich dzieł barokowych nowatorstwem w zastosowaniu światła. Gian Lorenco Bernini w Bazylice św. Piotra w Rzymie przez okrągłe okno w absydzie wpuszcza światło bijące widzowi wprost w oczy. Te nowatorskie rozwiązanie określane jest w historii sztuki mianem "światła adoptowanego”. Takie właśnie wykorzystanie światła podjęte zostało w ołtarzu głównym archikatedry oliwskiej. Poprzez witraż przedstawiający niegdyś Oko Opatrzności wpadające światło tworzy iluzję siły wpędzającej do środka chmury i anioły. Ponadto światło wpadające przez okna na ścianach bocznych z tyłu prezbiterium (niewidoczne od strony nawy głównej) służy do oświetlenia kompozycji rzeźbiarskiej, to tzw. "światło ukierunkowane". Na północ od Alp były to pierwsze tego typu rozwiązania charakterystyczne dla sztuki barokowej, przy tym jedyne w wieku XVII w tej części Europy[2]


[1] Z. Iwicki, Oliwa wczoraj i dziś, Gdańsk 2001, s. 30

[2] M. Karpowicz, Sztuki polskiej drogi dziwne, Bydgoszcz 1994, s. 50