Zabytki i historia Pomorza

W kościele pocysterskim w Oliwie znajdują się stalle i ławy renesansowe. Nie zachowały się wcześniejsze gotyckie. Zniszczone zostały bezpowrotnie przez wojska gdańskie w 1577 roku. W czasach cysterskich świątynia służyła zakonnikom i ich gościom. W 1603 i 1604 roku za rządów opata Dawida Konarskiego oliwscy bracia konwersi wykonali stalle dla siedemdziesięciu zakonników, które umieścili wzdłuż nawy głównej, od transeptu do czwartego przęsła. Po kasacie klasztoru w 1831 roku kościół stał się parafialnym i służył katolikom oliwskim. Stalle zostały usunięte i zmagazynowane w krużgankach byłego klasztoru. Na unikalność obiektu zwracali uwagę gospodarzom kościoła prof. J. C. Schultz i rzeźbiarz Rudolf Freitag. Rudolf Freitag zaproponował w 1862 roku przekazanie stalli stworzonemu przez siebie Muzeum Miejskiemu w Gdańsku. Tak się nie stało z uwagi na sprzeciw ówczesnego proboszcza parafii. Spory o cenny niszczejący zabytek przyspieszyły jednak decyzję o jego rewaloryzacji, która rozpoczęła się w 1886 roku. Zakończono ją w 1889 roku. To, co dało się uratować, ustawiono w prezbiterium.

Stalle są dwupoziomowe, na dole jest osiem siedzisk u góry dziewięć. Z przodu dolnych siedzeń ściana jest podzielona na osiem pól oddzielonych od siebie kolumienkami korynckimi. Zaplecki podzielone na dziewięć pól, dekorowane ornamentami liniowymi i kwiatowymi, przedstawiają postacie apostołów. Wśród bogactwa ornamentyki wyobrażone są także postacie św. św. Bernarda i Benedykta oraz Chrystusa Boleściwego i Najświętszej Marii Panny. Występujące napisy to krótka charakterystyka św. Benedykta, przykazania kościelne, dekalog i testament św. Bernarda z Clairvaux o następującej treści: "...Pozostawiam Wam trzy rzeczy pod rozwagę, którymi zajmowałem się w miarę sił: 1. Nikogo nie złościłem, a gdy do tego doszło, starałem się załagodzić sprawę. 2. Mniej ufałem swojemu osądowi niż osądom innych. 3. Gdy mnie zraniono nie domagałem się zemsty. Widzicie, pozostawiam Wam miłość, pokorę i cierpliwość. Zmarł w 1153 roku"[1]. Stalle zwieńcza dekoracyjny baldachim.

Pod względem rzeźbiarskim cenniejsze są jednak stalle znajdujące się w transepcie północnym, naprzeciwko dawnego ołtarza głównego. Wykonane w 1599 roku z drewna dębowego mają cztery siedzenia. Pulpit dekorowany jest ornamentem roślinnym, natomiast cztery zaplecki wypełnione są pięknymi płaskorzeźbami przedstawiającymi papieża Grzegorza Wielkiego, św. Hieronima, św. Augustyna i św. Ambrożego. W zwieńczeniu stalli umieszczona jest tarcza z imieniem Jezusa. 

W 1612 roku za czasów opata Dawida Konarskiego zakonnicy klasztoru wykonali jedenaście ław renesansowych, które ustawiono przy ołtarzach w północnej nawie bocznej i w ambicie. Są one ozdobione łacińskimi cytatami z Biblii i dzieł ojców Kościoła. Jedna z nich, przeznaczona dla gości zakonnych, znajduje się w byłym kapitularzu, obecnie zakrystii kościelnej. W 1889 roku zostały one odrestaurowane przez malarza Hofmeistena.

Warsztat snycerski cystersów oliwskich cieszył się dużym powodzeniem wśród fundatorów. Stalle wykonane w Oliwie upiększają do dzisiaj katedry w Krakowie, Gnieźnie i Włocławku.

[1] Cyt. za: Z. Iwicki, Oliwa wczoraj i dziś, Gdańsk 2001, s. 129